Jaka jest specyfika rozwoju dziecka w pedagogice
Marii Montessori?
„Człowiek nie rozwija się na uniwersytetach, ale
rozwój umysłowy zaczyna się przy urodzeniu, a najbujniejszy jest w pierwszych
trzech latach życia. Te pierwsze lata wymagają najczulszej troskliwości,
większej niż wszystkie inne.”[1]
Maria Montessori była pierwszą kobietą-lekarzem we
Włoszech, a jednocześnie antropologiem i pedagogiem. Przez ponad 50 lat
pracowała z dziećmi różnych ras, narodowości, jak też z dziećmi pochodzącymi z
rodzin o różnym statusie materialnym. W swoim życiu poświęciła się misji
odkrywania dziecka, jego potrzeb i możliwości.
Wszystkie
dzieci od urodzenia nastawione są na własny rozwój, na osiągnięcie
niezależności i przejście od dzieciństwa do dorosłości. Metoda Marii Montessori
pomaga dzieciom i rodzicom w tym zadaniu. Podstawą tej metody jest:
- poszanowanie naturalnej indywidualności każdego dziecka w zakresie wszelkich aspektów jego rozwoju, tzn. w zakresie rozwoju ruchowego, językowego czy psychicznego,
- oraz kierowanie go do całościowego wzrostu.
Podstawę
działalności praktycznej, jak również zagadnień teoretycznych w pedagogice
Marii Montessori stanowi dziecko i jego rozwój. Zdaniem Marii Montessori dzieciństwo to
niezwykle ważny okres dla rozwoju człowieka, w którym to okresie zachodzą
podstawowe procesy twórcze, nadające kształt osobowości. Następuje wówczas
stały wzrost i postęp w sferze ciała i ducha, które są ze sobą zintegrowane.
Wszystkie dzieci wyposażone są w wewnętrzną energię, która skłania je do
aktywności i sprawia, że są niestrudzone, nie boją się wysiłku, a wręcz stale
go poszukują i wytrwale realizują podjęte działania.
Pedagogika Marii Montessori daje dziecku szansę
wszechstronnego rozwoju:
- fizycznego i duchowego,
- kulturowego i społecznego.
Wspiera jego spontaniczną i twórczą aktywność.
Człowiek dorosły ma pomóc w rozwoju, ma wspierać dziecko, a nie kształtować i
urabiać je na swoje podobieństwo.[2]
Maria Montessori podzieliła okres życia człowieka od
narodzin do dorosłości na cztery etapy:
W tych pierwszych sześciu latach życia dziecko uczy się więcej niż kiedykolwiek później. Dzieci uczą się w tym okresie chodzić, samodzielnie jeść, ubierać się, mówić. Rozwijają swoje umiejętności ruchowe i poznawcze, zaczynają naśladować osoby dorosłe i zaczynają mieć własne oczekiwania wobec świata. Montessori zauważyła, że dzieci w wieku od narodzin do 6 roku życia są odkrywcami, którzy głównie wykorzystują swoje zmysły, budując siebie i swój intelekt poprzez przyswajanie tego, co istnieje w ich otoczeniu.[3] „W tym pierwszym okresie umysł przyswaja jednak przede wszystkim elementy orientacji w swoim środowisku, których będzie potrzebował dla późniejszych podbojów. Dlatego zasadnicze znaczenie dla całego rozwoju osobowości ma uwrażliwienie na porządek, bo pozwala pojąć zasady ładu języka i społeczności, przedmiotów i poczynań.”[4] Cechą charakterystyczną tego etapu jest umiejętność „studiowania całości poprzez badanie detalu.”[5]
- Etap I – od narodzin do 6 roku życia: Maria Montessori osobno traktuje podokres od 0 do 3 lat, który nazywa okresem psychicznego embriona. W tym czasie dziecko rozbudowuje organ psychiczny, czyli: ruch i inteligencję, mowę i zachowania społeczne oraz uczucia. Pierwsze trzy lata życia to rozwijanie sprawności oraz wytwarzanie świadomości.
W tych pierwszych sześciu latach życia dziecko uczy się więcej niż kiedykolwiek później. Dzieci uczą się w tym okresie chodzić, samodzielnie jeść, ubierać się, mówić. Rozwijają swoje umiejętności ruchowe i poznawcze, zaczynają naśladować osoby dorosłe i zaczynają mieć własne oczekiwania wobec świata. Montessori zauważyła, że dzieci w wieku od narodzin do 6 roku życia są odkrywcami, którzy głównie wykorzystują swoje zmysły, budując siebie i swój intelekt poprzez przyswajanie tego, co istnieje w ich otoczeniu.[3] „W tym pierwszym okresie umysł przyswaja jednak przede wszystkim elementy orientacji w swoim środowisku, których będzie potrzebował dla późniejszych podbojów. Dlatego zasadnicze znaczenie dla całego rozwoju osobowości ma uwrażliwienie na porządek, bo pozwala pojąć zasady ładu języka i społeczności, przedmiotów i poczynań.”[4] Cechą charakterystyczną tego etapu jest umiejętność „studiowania całości poprzez badanie detalu.”[5]
- Etap II – od 6 roku życia do 12 lat: Jest to etap, w którym zostają poszerzone granice obszaru działania, w których dziecko dotąd się rozwijało. W tym okresie dziecko uczy się już wolniej i spokojniej, ale jest to nauka w pełni świadoma. Wiek od 6 do 12 lat to czas świadomego poznawania. Dzieci rozwijają swoje zdolności abstrakcyjnego myślenia i wyobraźni oraz wykorzystują zdobytą wcześniej wiedzę do dalszych poszukiwań. Na tym etapie Montessori określa dziecko jako „społecznego noworodka”, które szuka moralności i reguł panujących w świecie. To tutaj silnie rozwija się sumienie jako instancja kierująca postępowaniem i różnicująca dobro od zła.[6]
- Etap III – od 12 do 18 lat: Jest to czas, w którym młodzi ludzie szukają swojego miejsca w społeczeństwie i próbują wykorzystać możliwości, by w tym społeczeństwie uczestniczyć.
- Etap IV – od 18 do 24 lat: To okres wkroczenia człowieka w dorosłość. Jest to czas, kiedy ludzie stają się specjalistami w pewnej dziedzinie lub dziedzinach i w ten sposób (poprzez swoją pracę) biorą udział w budowaniu świata oraz tworzenia dialogu pomiędzy sobą nawzajem.[7]
Kluczowymi pojęciami w pedagogice Marii Montessori są
„normalizacja” i „dewiacja”. Montessori pojęcie normalizacji utożsamia z
nowym sposobem spojrzenia na dziecko. Określa ona dziecko jako istotę zdolną do
budowania niezależnej osobowości, potrafiącą swobodnie rozwijać swoje
uzdolnienia, zainteresowania i mocne strony. Proces, w którym dokonuje się
normalizacja, Montessori nazywa „aktywnym samourzeczywistnianiem”. Dziecko,
które miało szansę wychowywać się swobodnie, wykazuje następujące cechy:
- zamiłowanie do porządku,
- zamiłowanie do pracy,
- spontaniczną koncentrację,
- umiłowanie rzeczywistości i własnego otoczenia, które prowadzą do rozwoju twórczych możliwości,
- zamiłowanie do ciszy i pracy w pojedynkę,
- wysubtelnienie zmysłu posiadania,
- posłuszeństwo, oparte na swobodnych aktach decyzji,
- niezależność i inicjatywę,
- wzajemną pomoc, bez egoistycznej rywalizacji,
- spontaniczną samodyscyplinę,
- radość.[8]
Czasami
osoby dorosłe są zdania, iż dziecko jest istotą którą można scharakteryzować w
postaci tzw. „pustego naczynia, które trzeba wypełnić treścią”.[9]
Uważają, że dziecko to istota „...pasywna, zdana na wpływy zewnętrzne, a przez
to całkowicie uzależniona od kierownictwa dorosłych”.[10]
Montessori głosiła pogląd, że takie wypaczenia w wychowaniu dziecka prowadzą do
„dewiacji”. Dziecko czuje się nierozumiane i odpowiada reakcjami dewiacji
takimi, jak:
- zahamowanie będące skutkiem zniechęcenia, poczucia niższości, onieśmielenia, uległości, uzależnienia od nagrody,
- dążenie do władzy i posiadania,
- marzycielstwo, fantazje o cechach urojonych,
- agresywność,
- lenistwo.[11]
Podstawowym
czynnikiem rozwoju dziecka jest jego aktywność, która jest jego naturalną
potrzebą, a jednocześnie warunkiem rozwoju. Najbardziej sprzyjające warunki dla
rozwoju dziecka, o których mówi Maria Montessori, to swobodna, wolna praca, bez
przymusu i strachu. Dzieci mogą pracować na tym materiale, który je interesuje
i w tym czasie, który wybierają oraz tak długo, jak tego chcą i potrzebują. To
one decydują o miejscu, czasie, ilości powtórzeń danej czynności. Jednak
wolność ta nie jest bezgraniczna. Kończy się ona tam, gdzie zaczynają się
zainteresowania drugiego dziecka.
W
rozwoju dziecka według Montessori występują okresy wrażliwości, w czasie
których dziecko jest czułe na dane bodźce. W pedagogice Montessori nazywa się
je „wrażliwymi fazami” – jest to najbardziej korzystny czas, w którym nauka i
wychowanie przynosi najlepsze efekty. Jest to czas maksymalnego chłonięcia w
uczeniu się i zdobywania konkretnych umiejętności. „Jeśli dziecko w okresie,
który natura na to przeznacza, nie ma możliwości zgromadzenia potrzebnych
doświadczeń, to owo szczególne, pobudzające uwrażliwienie przemija, zaś rozwój
i dojrzałość ulegają zaburzeniu.”[12]
Maria
Montessori w czasie pracy z dziećmi zaobserwowała ich niesamowitą koncentrację
na pracy, która została nazwana przez nią „polaryzacją uwagi”. Za każdym razem
jak pojawia się polaryzacja uwagi, w dziecku rozpoczyna się proces przemiany –
na inteligentniejsze, spokojniejsze, bardziej otwarte. Skoncentrowanie to jest
głębokim i szczególnym skupieniem na wykonywanej przez dziecko czynności. Im
bardziej dziecko koncentruje się na wykonywanej pracy, tym więcej wiedzy
pochłania i staje się zrównoważone oraz gotowe do dalszej nauki. W czasie
samodzielnej pracy w wybranym przez siebie momencie dziecko współdecyduje o przebiegu
procesu kształcenia. W czasie polaryzacji uwagi to, co było nieuporządkowane,
niejasne i rozproszone, organizuje się wewnętrznie w nowy wytwór o nowych
jakościowo właściwościach.
Montessori
zjawisko polaryzacji uwagi rozpisała na trójfazowy cykl:
- faza ćwiczenia – jest to naturalny moment „szukania”; dziecko wydaje się rozproszone, a nawet zmęczone;
- faza wielkiej pracy – dochodzi do niej, gdy dziecko zgodnie z wrażliwą fazą znajdzie w otoczeniu pobudzające impulsy. Dziecko oddaje się pracy w skupieniu, jakby „związuje się” z przedmiotem i tak naprawdę nie liczy się dla niego cel zewnętrzny, ale radość z działania, która to radość przynosi korzyści; charakterystyczne są liczne powtórzenia; faza ta kończy się, gdy dziecko nasyci się tą aktywnością;
- faza kontemplacji – jest to okres odkryć, przepełniony przemyśleniami, poznawanie siebie (odkrywanie), nawiązanie relacji z innymi ludźmi i otoczeniem.
Dziecko
w pedagogice Marii Montessori, nie staje się ideałem, lecz osiąga optimum
własnych możliwości rozwojowych. Człowiek, który rozwija się w ten sposób, jest
później wrażliwszy, ma większą wiarę w siebie i swój potencjał, bowiem zna
swoje mocne strony i może się koncentrować na ich pielęgnowaniu i rozwijaniu.
Rozwój dziecka według metody Marii Montessori powoduje, że człowiek taki
łatwiej osiąga szczęście i zadowolenie z życia, pomimo tego, że nie musi stać
się geniuszem. Wszystko to jest efektem w zasadzie jednej podstawowej zasady –
w centrum uwagi jest dziecko i jego potrzeby, zainteresowania. Kierowanie się
tą prostą zasadą, że pedagogika powinna wzmacniać potencjał życiowy i brać pod
uwagę potrzeby dziecka, powoduje, że człowiek dorosły znacznie lepiej odnajduje
się w społeczeństwie, czerpiąc z życia radość i satysfakcję.
Zdjęcia wykonane w czasie rocznego kursu doskonalącego Pedagogiki Marii Montessori w zakresie edukacji wieku dziecięcego w Polskim Stowarzyszeniu Montessori, w którym uczestniczyłam w 2009 roku.
[1] M. Montessori, Umysł
dziecka – umysł absorbujący, (tekst tłumaczony na język polski,
niepublikowany)
[2] M. Miksza, Zrozumieć
Montessori – czyli Maria Montessori w wychowaniu dziecka, Impuls, Kraków
2009,
s. 23
[3] H.-J. Schmutzler, Wychowanie
przedszkolne w pedagogice Montessori, (tekst tłumaczony na język polski,
niepublikowany)
[4] ibidem.
[5] M. Miksza, Zrozumieć
Montessori – czyli Maria Montessori w wychowaniu dziecka, Impuls, Kraków
2009,
s. 32
[6] H.-J. Schmutzler, Wychowanie
przedszkolne w pedagogice Montessori, (tekst tłumaczony na język polski,
niepublikowany)
[8] H.-J. Schmutzler, Wychowanie
przedszkolne w pedagogice Montessori, (tekst tłumaczony na język polski,
niepublikowany)
[9] Ibidem.
[10] Ibidem.
[11] Ibidem.
[12] Ibidem.
